Een afgeschermde wereld door Annie van Gemert
Afgebladderde muren en afgesleten treden van de dagelijkse tocht naar de slaapzalen in een gebouw, waar meer dan 100 jaar intensief is geleefd. Het zijn enkele sporen van een afgeschermde wereld die niet meer bestaat, maar wel is gedocumenteerd door fotografe Annie van Gemert. Haar fotoboek ’Sporen van een afgeschermde wereld’ vertelt in woord en beeld wat er zich achter de gesloten deuren van het ‘Krankzinnigengesticht’ in Vught heeft afgespeeld. ‘’Het is bijna niet meer voor te stellen dat het er zo aan toe ging.’’
Annie van Gemert (1958) staat bekend om haar foto’s die besloten of onbekende werelden blootleggen, zoals haar prijswinnende portretten uit 2009 van jongensachtige meisjes en meisjesachtige jongens en series als ‘Kloosterlingen’ uit 2006. Dit soort onderwerpen blijven haar trekken en fascineren. Haar interesse voor deze gesloten werelden zijn duidelijk beïnvloed door haar eigen ervaringen die terugvoeren op haar tijd in de afgeschermde wereld van psychiatrie. Nu, ruim 25 jaar later hebben deze ervaringen alsnog tot een fotoboek geleid, dat specifiek hierover gaat. Het werd een ontdekkingsreis vol herinneringen.
Overweldigende wereld
Van Gemert komt als 17-jarig meisje in de wereld van de psychiatrische zorg terecht. In het kader van haar stage voor de ‘zwakzinnigen opleiding’ werkt zij in 1976 en 1977 in het voormalig psychiatrisch ziekenhuis Voorburg in Vught. Het was een overweldigende wereld die zich voor van Gemert openbaarde. ‘’Het was er druk en vol en niemand had er privacy. Wat me vooral is bij gebleven uit die tijd zijn de eindeloos lange, grauwe gangen die ik door moest voordat ik op de afdeling kwam waar ik moest zijn. Veel patiënten zag ik op weg er naartoe al ronddolen. Harde en zachte stemmen hoorde ik galmen in die gangen. Vaak schreeuwend om aandacht of diep in zichzelf gekeerd. Dan zag ik bijvoorbeeld een verwarde vrouw die aan het schelden was op de duivel die haar zou achtervolgen.’’
Voorburg fungeert tussen 1885 en 1989 als instituut voor psychische en psychiatrische hulpverlening. In deze besloten maatschappij leven in die periode meer dan 1000 psychiatrische patiënten en ‘zwakzinnigen’ die destijds worden gedefinieerd als ‘diepgestoord’ of ‘idioot’. Het grote complex met een oppervlakte van meer dan 13.000 vierkante meter is lange tijd zelfvoorzienend met bijvoorbeeld een eigen boerderij, slagerij en bakkerij. Kenmerkend voor die tijd was de massale aanpak in een ouderwets ‘vastgeroest systeem van regels’, vertelt van Gemert. “Alles gebeurde in groepsverband. Slapen in grote groepen, eten in grote groepen. In de centrale keuken werd in grote ketels het eten klaargemaakt voor alle afdelingen. Er stonden grote rijen voor de douche waar iedereen gewassen werd. Voor 45 vrouwen waren er slechts drie wastafels en 1 douche beschikbaar. Dat was allemaal heel massaal en eigenlijk een soort lopende band werk. Er heerste een gemoedelijke sfeer onder de collega’s maar voor de patiënten was het allemaal heel onaangenaam.’’
Reünie
Jaren later, op de reünie van haar zorgopleiding wordt van Gemert erop geattendeerd dat het ziekenhuis in Vught leegstaat en deels in verval is geraakt. De bewoners zijn verhuisd naar kleinere locaties. Inmiddels studeert van Gemert fotografie aan de kunstacademie in Enschede. In 1989 besluit ze de verlaten vertrekken in het lege gebouw te fotografen, voordat het vijf jaar later tegen de vlakte gaat. Dagenlang loopt ze rond in het oude pand waar ze nog precies de weg weet. ‘’Ik wilde graag nog eens door het gebouw struinen om te kijken wat er overgebleven was van een wereld die alleen nog in mijn herinneringen bestond. Nieuwsgierig als ik was naar de sporen die er waren achtergebleven.’’ Ze fotografeert de verlaten afdelingen met een Pentax 6×7 camera in zwart-wit. De foto’s die zij destijds maakte zijn alleen te zien geweest bij haar afstuderen en op één andere expositie.
Historische waarde
Pas in 2014, bij het bekijken van oude negatieven dient de historische waarde van de foto’s uit 1989 zich in retroperspectief aan bij van Gemert. “Ik dacht misschien zit er wel iets bij. Zeker omdat je in de loop der jaren toch anders tegen foto’s gaat aankijken. Na 25 jaar zag ik pas echt de historische waarde ervan. Toen ik de foto’s in 1989 maakte, waren er 12 jaar verstreken sinds ik er had gewerkt. Dan is het nog te dichtbij. Nu kon ik er met een andere blik naar kijken. Je ziet dan beter dat het een bijzondere tijd was. Ik zag er gelijk een verhaal in. Daarna ben ik de negatieven gaan inscannen en kreeg het idee steeds meer vorm.’’
Fotoboek anno 2015
Het idee voor een fotoboek over de afgeschermde wereld van de psychiatrie tussen 1960 en 1990 is dan geboren. De nadruk ligt op die periode omdat de scheiding tussen mannen- en vrouwenafdelingen langzaamaan werd afgebouwd en de behandeling in grote groepen ook verminderde. Met haar Pentax camera maakt van Gemert in 2015, opnieuw foto’s van twee leegstaande psychiatrische gebouwen; het voormalige damespaviljoen Jozef en de afdelingen Revares en Klimop, gehuisvest in het voormalige broederklooster. Dit doet ze vooral om het grote contrast te laten zien tussen het massale van toen en de kleinschalige aanpak van nu. ‘’Het verschil met de foto’s die in 2015 zijn gemaakt is groot. De nieuwe foto’s laten zien dat alles veel persoonlijker is geworden. Er zijn aparte slaapkamers en bewoners hebben hier duidelijk meer privacy en inspraak.’’ Het fotoboek bestaat uiteindelijk uit 55 beelden waarop geen mens te zien is, maar diens aanwezigheid wel te voelen is volgens van Gemert.
Interviews
Om het tijdsbeeld compleet te maken heeft Van Gemert haar foto’s in het boek aangevuld met interviews die ze hield met oud medewerkers van het psychiatrisch ziekenhuis in Vucht. Zij vertellen over hun ervaringen en geven daarmee een beeld van het leven en werken in grote instituten die er toen binnen de geestelijke gezondheid bestonden. Een opmerkelijke overeenkomst in de interviews is dat veel medewerkers al op jonge leeftijd al verantwoordelijk waren voor grote groepen patiënten. ‘’Als je bijvoorbeeld nachtdienst had, dan kwam het geregeld voor dat je met twee man op een paar slaapzalen moest letten met bij elkaar al gauw meer dan 100 mensen aanwezig.’’
Sporen van een afschermde wereld is te koop in de regionale boekhandels (Vught, St Michielsgestel, Boxtel, Rosmalen en Den Bosch) en te bestellen via annievangemert.com & deze online bookshop
